Emotie en empathie

Emoties raken aan het wezenlijke van ons als mens. Onze omgang ermee, de erkenning dat ze in ons leven en de verwoording van de emotie en de beleving ervan naar onszelf en anderen kleurt het beest in ons, niet alleen op het niveau van de sekse - vrouwen kunnen in het algemeen beter bij hun emotie dan mannen - maar ook op individueel niveau.

Emotie is een lichamelijke sensatie plus het besef van de sensatie in reactie op wat je meemaakt, ervaart of verwacht. In essentie is het een combinatie van racende zenuwen, hormonen die hun werk doen en veranderende spierspanning, en de registratie hiervan in ons brein.

Alle emoties zijn variaties op, en gradaties van deze vier: blijheid, woede, verdriet, angst. Daarvan is angst - levensangst - de basisemotie, namelijk, de emotie die ons verbindt met de wereld buiten ons en waarvan alle andere zijn afgeleid.

Emotie is ingebakken in het menszijn, al vanaf de oertijd. Het is de primaire sensor waarmee we de wereld buiten onszelf aftasten en ervaren. Emoties vertellen ons dit vind ik fijn, ik wil hier weg, ik vind je walgelijk, ik ben teleurgesteld, ik heb je lief, ik ben verdrietig, ik wil lachen. Emotie ervaren, en ons denken over en verwoorden van wat we emotioneel ervaren maken ons tot mens.

De mate waarin iemand bij zijn emoties kan, ze kan herkennen bij zichzelf en anderen en ze kan verwoorden en er iets mee doen, noemen we ook wel empathie. Mensen die voldoende empatisch kunnen zijn, kennen zichzelf op het emotionele niveau en kunnen met anderen op het gevoelsniveau verkeren, ze zijn zich bewust van zichzelf en anderen.

Emoties en het reflecteren daarop vormt met het logische denken het basisgereedschap wat we gebruiken oms ons te verhouden met anderen en onszelf. Daarvan is de emotie het belangrijkst want het oudst en meest volledig ontwikkeld, eerder ontwikkeld in de evolutie van de mens.

Mars, Venus en empathie

Jaren terug had je twee bekende boeken over de verschillen tussen man en vrouw. Ze waren geschreven door Deborah Tannen en John Gray. De titels waren Je begrijpt me gewoon niet en Mannen komen van Mars en vrouwen van Venus.

In beide boeken werd uitgebreid de verschillen tussen man en vrouw beschreven en een groot deel ervan komt in feite neer op wat we het verschil in empathie tussen man en vrouw zouden kunnen noemen.

Martine Delfos, een Nederlandse psychologe, beschrijft dit verschil in empathie in dit decennium in haar boek De schoonheid van het verschil als volgt:

Empathie wordt vaak verward met gevoelig zijn. Iemand die niet empathisch is wordt vaak ten onrechte beschouwd als een gevoelloos iemand.

Empathie betekent dat men zich kan verplaatsen in een ander en zich de gevoelens van die ander voorstellen, maar dit hoeft niet te betekenen dat men die gevoelens zelf heeft en meevoelt. De mate van empathie is in feite het best merkbaar wanneer het gaat om het bij een ander aanvoelen en invoelen van gevoelens die men zelf niet heeft. ...

Een gebrek aan empathisch vermogen betekent niet dat iemand zich niet probeert te verplaatsen in een ander. Het betekent dat hij of zij niet aanvoelt wat er precies in de ander omgaat en vervolgens zijn of haar eigen gevoelens in die ander veronderstelt. In plaats van empathisch vermogen of aanvoelen, is er dan sprake van projectie, het projecteren van de eigen gevoelens op een ander. Je eigen gedachten plaatsen in een ander is echter niet je verplaatsen in een ander. ...

Een gebrek aan kunnen aanvoelen betekent dat het scala aan gevoelens - dat men kan invoelen en kan meevoelen - beperkt blijft tot die welke men zelf kent en ervaart. Iemand die weinig empathisch is, kan wel zeer meevoelend zijn wanneer dit gevoelens betreft die hij of zij zelf kent. ...

De kennis die mensen hebben over zichzelf en over anderen beïnvloedt de mate van empathie die ze kunnen ontwikkelen, empathie in de zin van aanvoelen wat er in een ander omgaat. Mensen vormen een theorie over gedachten en gevoelens van anderen en zichzelf ...

Aan het zich kunnen verplaatsen in een ander gaat de ontwikkeling van een 'zelf', de ik-anderdifferentiatie en het zichzelf kennen vooraf. Vervolgens is ook een vorm van bewust zijn van zichzelf en van de ander noodzakelijk. Dat betekent dat dit ook in taal gevat moet kunnen worden. Taal is een belangrijk voertuig voor het bewustzijn. ...

De capaciteit tot empathisch vermogen hangt samen met de ontwikkeling van de hersenen, specifiek de ontwikkeling van de linkerhersenhelft, waar onder andere taalfuncties en het - typisch menselijke (Damasio, 1999) - bewustzijn in de zin van het onder woorden kunnen brengen van gedachten en gevoelens, gesitueerd zijn. ...

In feite gaat met de ontwikkeling van het biologisch zelf naar het neurale zelf een ontwikkeling van het bewustzijn samen. Een sterk ontwikkelde linkerhersenhelft betekent dat die persoon gericht is op gevoelens, op het onder woorden brengen daarvan en het uiten van die gevoelens; iets wat we bij vrouwen, die gemiddeld een sterkere linkerhersenhelft hebben ten opzichte van de rechter, inderdaad sterker zien dan bij mannen. ...

Vrouwen zien vaak de gemoedstoestand van een man, zonder dat hij dat zelf in de gaten heeft. Op zich een bizarre en misschien wel angstaanjagende ervaring dat een ander beter op de hoogte zou zijn dan jij over wat er in je omgaat. Mogelijk is dat de reden dat mannen daar heftig tegen kunnen protesteren.

Een vrouwelijk voorbeeld betreft de stemmingswisselingen tijdens de menstruatiecyclus. Tegen de menstruatie heeft de partner van de vrouw vaak al in de gaten dat de wat agressieve stemming van de vrouw de menstruatie aankondigt, maar de vrouw zelf is zich van die stemming niet bewust. ...

Om gevoelens, die volgens Damasio (1999) onlosmakelijk met het bewustzijn verbonden zijn, onder woorden te kunnen brengen, is het nodig om die gevoelens bij zichzelf te herkennen. Een verminderd kennen van zichzelf zal dan ook tot minder herkennen van gevoelens leiden en een verminderd bewustzijn van zichzelf. Bij mannen speelt dit in principe sterker dan bij vrouwen. ...

Het moeilijk onder woorden kunnen brengen van eigen gevoelens betekent niet dat de mogelijkheid niet aanwezig is, maar dat ze vaak meer zorg en aandacht aan de dag moeten leggen om hun gevoelens te verwoorden. Ze moeten vooral ook de tijd krijgen hun gedachten en gevoelens onder woorden te brengen. Soms komen mensen daardoor tot verrassend scherpe uitspraken. Ze moeten daarvoor echter wel door de ander in de gelegenheid worden gesteld om dit proces van zoeken naar woorden voltooien.

Vaak vinden vrouwen het moeilijk om het formuleren van gedachten van de man af te wachten. Ze hebben vaak niet in de gaten dat het korte zinnetje dat geproduceerd wordt in feite een antwoord is op hun vragen. Ze ratelen door, zonder bij de zin stil te staan die de man zei. Door het verschil in talige ontwikkeling en het verschil in gerichtheid op gedachten en gevoelens zijn de verschillen in communicatie bij mannen en vrouwen vaak groot. ...

Door de sterke gerichtheid om met gevoelens bezig te zijn en deze onder woord te brengen, hebben vrouwen een vooroordeel over mannen wanneer deze dat niet doen. ...

Wanneer mannen hun gevoelens niet onder woorden brengen, maken vrouwen vaak de - weinig empathische - fout dat zij die gevoelens niet zouden hebben. Het bewustzijn van gevoelens en vervolgens het onder woorden brengen daarvan, is echter niet hetzelfde als het hebben van die gevoelens.

Hetzelfde geldt voor de behoefte over relationele problemen te praten. Vrouwen kunnen in de ogen van mannen bijna eindeloos over gevoelens praten. Hun behoefte daarin is zo groot dat ze doorgaan zonder rekening te houden met de ander. Mannen kunnen het vaak fysiek niet volhouden dat vrouwen zo veel en zo lang en zo laat in de nacht willen blijven praten. 'Je moet stoppen, je ziet toch dat ik niet meer kan. Het is ook niet effectief, ik kan niets meer opnemen. Ik moet slapen.' ...

In de capaciteit tot empathisch vermogen zien we een verschil tussen mannen en vrouwen, dat ervoor zorgt dat vrouwen zich gemiddeld makkelijker in een ander kunnen verplaatsen dan mannen, maar ook dat ze de neiging hebben dat te doen. Het zich verplaatsen in een ander vraagt om een perspectiefwisseling, van perspectief vanuit zichzelf naar het perspectief vanuit de ander. ...

Doordat vrouwen gemiddeld meer gericht zijn op het zich verplaatsen in een ander, schakelt hun denken vaker van perspectief tussen 'van zichzelf gezien' en 'vanuit de ander gezien'. Het voortdurend wisselen van perspectief is een evolutionaire noodzaak om te weten wat hun kind nodig heeft. De gerichtheid van de hersenen zorgt er mogelijk voor dat vrouwen problemen hebben met bijvoorbeeld links-rechts en zich oriënteren in de ruimte. ...

Wanneer we kijken naar de oorspronkelijke rol van mannen en vrouwen, vanuit het perspectief van de evolutie, dan zien we dat het verschil in empathisch vermogen noodzakelijk is. Een vrouw moet in principe een ander wezen op de wereld kunnen zetten. Dat andere wezen, de baby, is zeer langdurig hulpeloos en de vrouw beschikt over voedingsmiddelen - borstvoeding om het kind in leven te houden.

Omdat zij een ander wezen op de wereld zet, moet zij zich goed in een ander kunnen verplaatsen en begrijpen wat deze nodig heeft en wat er in dat nieuwe leven omgaat. Empathie van de moeder is dus een noodzakelijke voorwaarde voor het overleven van het kind in het bijzonder en voor de soort in het algemeen.

Terwijl de vrouw voor het kind zorgt, is zij niet goed in staat het nest te beschermen. Deze rol is daarom in oorsprong voor de man weggelegd. Dat betekent dat een man tot agressie in staat moet zijn om het nest te kunnen beschermen. Om agressief te kunnen zijn, moet hij zich echter niet te veel verplaatsen in een ander, dit zou een belemmering betekenen van zijn agressieve gedrag.

Wanneer de man zich verplaatst in een ander, neemt zijn agressie in principe af. Uit onderzoek blijkt inderdaad dat de agressie van mannen over het algemeen afneemt wanneer hun slachtoffer tekenen van pijn of kwelling vertoont (Kaplan en Sadock, 1995). Een gebrek aan inlevingsvermogen is dus evolutionair voor de man noodzakelijk. De hersenen van vrouwen zijn beter in staat dan die van mannen om agressie te beheersen (Gur, 1999). ...

Op het moment dat iets anders van een mens gevraagd wordt, reageert de natuur daar ook op. Zoals we zagen maken mannen wiens vrouw zwanger is, meer 'zorghormonen' aan, waardoor ze meer ingesteld raken om voor de zwangere vrouw te zorgen (Storey, 2000). ...

Wanneer we echter naar het empathie-onderzoek kijken - naar de kennis over wat anderen beweegt - blijkt dat mannen een eigen specialiteit met betrekking tot empathie hebben. Mannen blijken beter in staat te zijn dan vrouwen om tekens van gevaar en boosheid in te schatten (Eisenberg, Murphy en Shepard, 1997). Dit onderzoek zet het denken over het empathisch vermogen van mannen en vrouwen in een ander licht. Hoewel van vrouwen wordt gezegd dat zij meer empathisch zijn ingesteld dan mannen, lijkt dit vooral te gelden voor een bepaald deel van wat we het empathisch spectrum zouden willen noemen. ...

Er bestaat dus een verschil in empathisch vermogen tussen mannen en vrouwen. De mannelijke hersenen blijken tekenen van gevaar eerder en beter aan te voelen dan vrouwen, vrouwen zijn daarentegen beter in staat in te schatten wat er in een ander omgaat.

Mannen zijn vanuit hun kwaliteit in het empathiespectrum geneigd om met kritiek te komen, eerder dan met complimenten. Ze letten op gevaar, op wat fout gaat om van daaruit het 'gevaar' het hoofd te kunnen bieden. Vrouwen voelen zich door mannen dan ook vaak 'beleerd' (Tannen, I990).

Het complimenten geven, is vooral gedrag dat ze vertonen wanneer ze een vrouw het hof maken. Via het geven van complimenten, bindt men iemand aan zich en stimuleert men hun kwaliteiten. Voor mannen is het stimuleren van andermans kwaliteiten tegelijk ook een gevaar vanuit competitieve overwegingen.

Voor vrouwen die geneigd zijn om veiligheid te zoeken door anderen aan zich te binden, zal het geven van complimenten meer gebruikelijk gedrag zijn. De man die zijn vrouw beschermt, zal haar kritiek geven vanuit de bedoeling haar te helpen om haar gedrag te veranderen en het 'gevaar' het hoofd te kunnen bieden. Hij zal echter aarzelend zijn om complimenten te geven, omdat daarmee het gevaar niet het hoofd geboden wordt, maar ook omdat het risicovol kan zijn naar zijn eigen positie in een pikorde. Hoe zekerder hij van zijn positie is, des te makkelijker zal hij complimenten kunnen geven.

De neiging tot kritiek geven en de angst om via complimenten de ander competitief in een betere positie te brengen, betekent dat mannen minder snel hun vrouw zullen stimuleren om hun eigen positie veilig te stellen.

De neiging van vrouwen om de ander via complimenten aan zich te binden en zo hun kwaliteiten te versterken, betekent dat vrouwen hun man zullen stimuleren. In de inleiding noemden we al de zegswijze: 'achter elke sterke man staat een sterke vrouw', waarvan nu een diepere betekenis duidelijk wordt.

Het verschil in empathisch vermogen heeft gevolgen voor de wijze waarop mannen en vrouwen gemiddeld hun veiligheid en bevestiging zoeken. Een vrouw zal eerder in het interpersoonlijke contact een emotionele bevestiging zoeken, daar waar zij zich persoonlijk in de ander kan verplaatsen en die aan haar kan binden. Dit biedt haar veiligheid, de strategie van 'nice', aardig zijn om te voorkomen dat je aangevallen wordt. Zij ervaart onveiligheid wanneer de ander niet positief tegenover haar staat.

De vrouw zal ook bereid zijn om te manipuleren om haarzelf of haar naasten te beschermen. Een man zal eerder in maatschappelijk aanzien zijn veiligheid zoeken, om veiligheid te hebben door overwicht te verkrijgen op de anderen. Hij ervaart gevaren eerder bij een gebrek aan overwicht. ...

Het weten wat er in een ander omgaat en hoe de ander zich voelt, maakt ook mogelijk om die kennis te gebruiken om de ander te manipuleren. Vrouwen zijn krachtige manipulatoren. Zij doen het echter, zeker vanuit mannen gezien, zo subtiel dat de ander het niet in de gaten heeft. Vrouwen zijn van daaruit ook erg oneerlijk. Nader onderzoek over leugens maakt echter duidelijk dat de leugens die ze vertellen voor een belangrijk deel bedoeld zijn om een ander te sparen en om de relatie met de ander te versterken.

De wijze waarop mannen liegen, is meer rechtstreeks en heeft vaker het doel eigen belangen te beschermen (Vrij, 1998). Mannen zijn in hun sociaal contact gemiddeld veel ondubbelzinniger, rechtstreekser. Dit wordt ook vaak ervan als 'bot' en 'gevoelloos', maar dit eerlijke, rechtstreekse gedrag zorgt er ook voor dat vrouwen eerder vertrouwen wat een man hen zegt dan een vrouw.

Martine Delfos, in: De schoonheid van het verschil, blz 168 - 190, Harcourt 2004.

Psychische klachten

Delfos beschrijft het vermogen tot empathie voornamelijk op het man-vrouw niveau. Buiten dat zijn er natuurlijk ook verschillen in empathische beleving op andere niveaus.

Zo geldt voor personen die autistisch zijn of autistische trekken hebben een verminderd empatisch vermogen: ze ervaren minder emoties dan anderen, waarmee samengaat dat ze een verminderd zelfbewustzijn hebben en zichzelf minder goed in de wereld kunnen plaatsen en staande houden.

Dezelfde conclusie kun je trekken ten aanzien van personen die hun cognitieve vermogens - hun rechter hersenhelft - sterk bevoordelen ten opzichte van hun empatische kanten - hun linker hersenhelft - en die in feite wegdrukken, wat je onder meer ziet bij hoogbegaafde en hoogintelligente personen die zich minder evenwichtig ontwikkeld hebben, en personen die traumatische ervaringen hebben gehad waardoor ze nogal in zichzelf gekeerd zijn geraakt.

Feitelijk zie je een verminderd vermogen tot empathie in meer of mindere mate bij de meeste mensen met psychische klachten (of ze die nu als zodanig verwoorden of niet).

Anders gezegd: als mensen psychische klachten hebben, is een verminderd - of verwrongen - empatisch vermogen vrijwel altijd onderdeel van de klacht.

Het belang van een volledig en vrij gebruik van je empatisch vermogens voor een tot tevredenheid stemmend leven is zo groot dat elke psycholoog of therapeut in therapie de cliënt een vollediger gebruik van deze vermogens zal helpen ontwikkelen teneinde heling te bewerkstelligen en de cliënt zich zelfbewuster, completer te laten voelen.

Links

Info leven & zijn: Levensvragen - Ouder worden - Over identiteit - Hoe identiteit ontstaat - Introvert vs extravert - Emotie & empathie - Man en vrouw - Brein en denken - Sublimeren - Conformisme - Het Patriarchaat - Structuralisme - Zijn in de tijd - Fenomenen - Philip Larkin - Schopenhauer - Céline - Marcel Proust - Zingeving

Info persoonlijke problemen: Psychische klachten - Angst - Subassertiviteit - Boosheid & woede - Stress - Burnout - Groeipijn - Eenzaamheid - Depressiviteit - Emotionele problemen - Verlies & rouw - Psychose - Eetproblemen - Twee werelden - Hoogbegaafdheid

Info therapie en dergelijke: Therapievormen - EMDR - Existentiële therapie - Gestalttherapie - RET - Schematherapie - Schrijftherapie - Transactionele Analyse - Over therapie - Denkfouten therapie - Geschiedenis therapie - De psychiatrie - Wie is van hout - Verhaeghe: Identiteit - DSM V Handboek

Tests: Assertiviteitstest - Introvert-extravert test - Relatietest

Begeleiding: Existentiële therapie - Boosheidstherapie - Relatietherapie - Relatieherstel ouder en kind - Rondom werk

Contact & zo: Contact - Bureau IDEE - Tarieven - Colofon

web
analytics